اگر هرجایی به شما وعده سودهای نجومی و تضمینی (مثلاً ماهی بیش از ۱۰ درصد) در مقابل پول‌هایتان را داده، احتمالاً با یک ترفند پانزی طرف هستید که می‌خواهد کلاه بزرگی را بر سر شما بگذارد و سرمایه‌ای که سال‌ها برای جمع کردن آن تلاش کردید را به چنگ آورد.

در این مقاله قصد داریم تا با زبان ساده‌ای با طرح‌های کلاهبرداری پانزی و هرمی و نحوه تشخیص و شناسایی آن‌ها آشنا شویم.

طرح پانزی چیست؟

یک طرح پانزی (Ponzi scheme)، ترفندی برای کلاهبرداری است. در طرح پانزی یک کلاهبردار یا همان طراح پانزی، به افراد ناآگاه وعده‌هایی را می‌دهد که اگر پول‌هایشان را در اختیار وی قرار دهند، با آن پول‌ها کار خواهد کرد و سودهای نجومی و تضمینی را به سرمایه‌گذاران خواهد داد.

در ابتدای فعالیت برای جلب اعتماد بیشتر، از پول افراد جدید، سود افراد قدیمی پرداخت خواهد شد تا سرمایه‌گذاران بیشتری را جذب سیستم کنند. این طرح در نهایت به دلیل اشباع شدن و عدم وجود سرمایه‌گذار جدید نابود خواهد شد. معمولاً در پایان نیز کلاهبردار با مقدار زیادی پول متواری می‌شود.

برای درک بهتر طرح پانزی بهتر است مثالی بزنیم (اسامی و اعداد و ارقام فرضی هستند):

چنگیز یک کلاهبردار است که قصد انجام ترفندی پانزی را دارد. او شرکتی با سایت جعلی تاسیس می‌کند و در آن به مردم اینگونه وعده می‌دهد که اگر هر کدام از آن‌ها برای مثال یک میلیون تومان پول پرداخت کنند، او با آن پول‌ها در بازار بورس نیویورک، ارزهای دیجیتال یا هر کجای دیگری سرمایه‌گذاری می‌کند و ماهیانه ۲۰۰ هزار تومان (۲۰ درصد) سود تضمینی به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌کند.

ولی در حقیقت هیچ‌گونه سرمایه‌گذاری در کار نیست و چنگیز تنها با پول بازی انجام می‌دهد.

پس از مدتی تبلیغات و جذب سرمایه‌گذاران اولیه، اکنون چنگیز میلیون‌ها تومان پول را جمع‌آوری کرده است. برای این‌که طرح ادامه پیدا کند و پول بیشتری جذب شود، چنگیز از پول سرمایه‌گذاران جدید، سود سرمایه‌گذاران اولیه را پرداخت می‌کند. همین مورد نیز باعث می‌شود تا مشتریان قدیمی که در ابتدا سود دریافت کرده‌اند، این طرح‌ را به دوستان و آشنایان خود نیز معرفی کنند و سرمایه‌گذاران جدیدتری را وارد این میدان کنند.

درنهایت و پس از این‌که پول خوبی جمع‌آوری شد و یا وقتی که دیگر سرمایه‌گذار جدیدی پیدا نشد، چنگیز با پول‌ها فرار می‌کند و طرح نیز از هم فرو می‌پاشد.

اینترنت موجب شد تا طرح‌های پانزی تا حد زیادی گسترش پیدا کنند زیرا تبلیغات و دریافت مبالغ در آن راحت‌تر است و طراح نیز می‌تواند ناشناس باقی بماند.

اینفوگرافیکی جامع برای آشنایی با طرح پانزی:

نام طرح پانزی از کجا می‌آید؟

نام طرح پانزی (Charles Ponzi) برگرفته از نام چارلز پانزی، یکی از مشهورترین کلاهبرداران تاریخ، است. او در زمان خود با فروش کوپن‌های تخفیفی اداره پست، به سرمایه‌گذاران وعده ۵۰ درصد سود را در ۴۵ روز یا ۱۰۰ درصد سود در ۹۰ روز داده بود. روش پانزی اینگونه بود که با استفاده از سرمایهٔ سرمایه‌گذاران پیشین و همچنین سرمایه‌گذاران جدید، سود اولین‌ها را پرداخت می‌کرد. چارلز پانزی توانست با طرح ابداعی خودش، در دهه ۱۹۲۰ در آمریکا، بیش از ۲۰ میلیون دلار برای خود کلاهبرداری کند.

طول عمر طرح پانزی چقدر است؟

همان‌طور که پیش‌تر نیز اشاره کردیم، طرح پانزی تا زمانی ادامه می‌یابد که سرمایه‌گذاران جدید به مقدار کافی وجود داشته باشند. یا اینکه طراح از میزان پول بدست آمده راضی شود. پس از این‌که مقدار زیادی پول جمع شد و یا دیگر سرمایه‌گذاران جدید به اندازه نیاز وارد عرصه نشدند، طراح پانزی نیز دیگر هیچ سودی را پرداخت نمی‌کند. مطابق قاعده تصاعد و جمعیت، معمولاً یک طرح پانزی بیش‌تر از دو سال دوام نمی‌آورد.

طرح پانزی چگونه کار می‌کند؟

به طور کلی تمامی طرح‌های پانزی یک چرخه را دنبال می‌کنند ولی نحوه کار می‌تواند کمی متفاوت باشد. راهکار و هسته اصلی تمام طرح‌های پانزی یکی است اما ظاهر و نوع ادعاها متفاوت است.

چرخه اصلی در همه طرح‌های پانزی را باهم بررسی می‌کنیم.

۱- تبلیغات فریبنده

در ابتدای فعالیت با تبلیغات کاذب (معمولاً در اینترنت یا گروه‌های اجتماعی)، چند نفر جذب سیستم می‌شوند و میزان اندکی سرمایه‌گذاری می‌کنند. همین‌طور بعضی از طرح‌های پانزی روش‌های بازاریابی نیز در پیش می‌گیرند که اگر یک کاربر عضو جدید وارد سیستم کند، سودش نیز بیشتر خواهد شد.

۲- واریز سودهای اولیه و جلب اعتماد

سودها به‌صورت مرتب واریز می‌شود تا اعتماد بیشتری جلب شود و درنتیجه مبالغ بیشتر و سرمایه‌گذاران جدید جلب شود. این سودها یا با استفاده از پول سرمایه‌گذاران جدید و یا از سرمایه اولیه طراح پرداخت خواهد شد.

۳- ورود حجم زیادی از سرمایه

پس از جلب اعتماد کافی از افراد سرمایه‌گذار، موج عظیمی از سرمایه‌ به سیستم وارد می‌شود. سرمایه‌گذاران قدیمی نیز پول بیشتری سرمایه‌گذاری کرده و حتی دوستان و آشنایان نزدیک خودشان را به این طرح دعوت می‌کنند. در این مرحله تعصبات کورکورانه موجب می‌شود برخی از سرمایه‌گذاران، حتی اقدام به دریافت وام یا قرض سنگین و حتی فروش خانه یا اتومبیل زیر پایشان را کنند.

۴- فروپاشی طرح

موارد ۱ تا ۳ چندین بار تکرار می‌شوند تا این‌که دیگر سرمایه‌گذار جدیدی وجود نداشته باشد ویا اینکه مقدار زیادی پول جمع شده باشد. اینجاست که پس از آن، طراح پول‌ها را برداشته و ناپدید می‌شود.

تشخیص طرح پانزی

با وجود این‌که کلاهبرداری‌های پانزی در انواع و شکل‌های مختلفی ظاهر می‌شوند، تمامی انواع آن، یک سری خصوصیات اصلی مشابهی دارند که عبارت‌اند از:

سودهای نجومی و تضمینی

قول سودهای نجومی و تضمینی از خصوصیات اولیه و اصلی یک طرح پانزی است. هر جا این وعده را دیدید، به پانزی بودن آن طرح باید شک کنید. منظور از نجومی بودن سود این است که اگر قرار باشد با پول خود کار کنید، باز هم سودش از طرح پانزی پایین‌تر خواهد شد. به عنوان مثال ماهی بیش از ده درصد سود تضمینی، بسیار مشکوک است. به این فکر کنید که چطور می‌شود بدون هیچ ریسکی چنین سودی را تضمین داد؟

ناشناس بودن طراح

در هر طرح پانزی اطلاعات چندانی درباره تیم یا گرداننده آن طرح وجود ندارد و اگر هم وجود داشته باشد، معمولاً از اسامی مستعار یا تقلبی استفاده می‌شود. یک طراح پانزی قطعاً هرکاری می‌کند تا شناسایی نشود.

عدم شفافیت در فعالیت‌ها

یک طرح پانزی با شفافیت کامل توضیح نمی‌دهد که از چه طریقی و چگونه سود نجومی خود را در می‌آورد و به چه دلیل آن را تضمین می‌کند. برای مثال بعضی از طرح‌ها عنوان می‌کنند که پول کاربران را در بازارهای سرمایه یا استخراج ارزهای دیجیتال سرمایه‌گذاری می‌کنند امّا نمی‌گویند که چگونه این‌کار را انجام می‌دهند یا این‌که چگونه از ریسک نوسانات قیمت، سختی استخراج و … در امان خواهند بود.

بدون اطلاعات تماس معتبر

به‌صورت معمول طرح‌های پانزی آدرس و شماره تلفن‌های معتبری را از خود اعلام نمی‌کنند یا به آدرس‌های تقلبی و دفترهای کار چند روزه روی می‌آورند. فراموش نکنید که ناشناسی از خصوصیات اصلی یک طرح پانزی است.

روش‌های عجیب دریافت پول

طراح پانزی تلاش می‌کند تا مبالغ را از درگاه‌های غیرقانونی یا این‌ روزها از طریق ارزهای دیجیتال دریافت کند تا رهگیری مبالغ دریافتی برای پلیس مشکل باشد.

نداشتن مجوزهای قانونی

طرح‌های پانزی نمی‌توانند از هیچ مرجعی مجوزهای قانونی را اخذ کنند. البته گاهی اوقات یک طرح آن‌قدر حرفه‌ای است که مقامات قانون‌گذار را نیز فریب می‌دهد یا با باندبازی مجوز را دریافت می‌کند.

تفاوت‌های طرح هرمی و پانزی

طرح‌ پانزی با طرح‌های کلاهبرداری هرمی از خیلی جهات شباهت‌های زیادی دارد که اکثر اوقات باعث می‌شود تا برخی از کاربران این دو را یکی بدانند. امّا واقعیت این است که طرح هرمی با طرح پانزی دقیقاً مشابه نیست و برخی از ویژگی‌ها، آن‌ها را از هم متمایز می‌کند.

حال ببینیم طرح هرمی چیست؟

طرح هرمی بدین گونه است که به افراد وعده می‌دهد در صورت آوردن عضو جدید به سیستم و سرمایه‌گذاری او، سودهای نجومی دریافت خواهند کرد. طرح هرمی حتی می‌تواند شامل یک‌سری از کالا یا خدمات نیز باشد که باید توسط عضو جدید خریداری شود تا سود به نفر بالایی تعلق بگیرد.

برای درک بهتر طرح هرمی مثالی با اسامی و اعداد و ارقام فرضی بیان می‌کنم

یک فرد کلاهبردار هرمی مقداری خاک بی‌ارزش دارد. او تبلیغات زیادی می‌کند و به دروغ نیز مدعی است که خاکش با خاک‌های دیگر تفاوت‌های زیادی دارد و اگر پای گیاه ریخته شود، رشد آن سریع‌تر خواهد بود. بنابراین قیمت خاک در مقایسه با خاک‌های دیگر بازار، بالاتر است. کلاه‌بردار به یک فرد ناآگاه با نام فرضی محمد پیشنهاد می‌دهد که با پرداخت ۱۰۰ هزارتومان مقداری خاک برای خانه‌اش بخرد. اما این فقط تمام ماجرا نیست.

اکنون کلاهبردار به محمد می‌گوید قادر سات تا با طرح هرمی‌اش ثروتمند شود. به این صورت که اگر دوست‌هایش را دعوت کند و آن‌ها نیز از این خاک بخرند، به صورت هرمی و تا چند سطح سود خواهد گرفت. بنابراین کلاهبردار به راحتی می‌تواند محصول معمولی خود را تا چند برابر قیمت بازار به‌فروش برساند. در این طرح هرمی اگر فروشی در کار نباشد سودی نیز لازم نیست پرداخت کند. او از محمد به عنوان ابزاری برای تبلیغات محصول بی‌ارزش خود استفاده کرده است. تبلیغاتی که بازده آن تضمینی است.

دو سناریو برای آینده این طرح وجود دارد:

1. تا زمانی که اعضای جدید وارد شوند، طرح نیز ادامه می‌یابد و کلاهبردار هم به راحتی سود را پرداخت می‌کند چون توانسته محصول بی ارزشش را با قیمت گزافی به فروشش برساند و دلیلی برای ندادن سود نیست. پس از مدتی که دیگر اعضای جدید وارد نشدند، اعضای بالاتر نیز سودی دریافت نمی‌کنند و طرح به صورت اتوماتیک نابود می‌شود.
2. پس از گذشت مدت زمانی، کلاهبردار می‌تواند محصول را هم ندهد و با پول‌های زیادی که جمع‌آوری کرده است، فرار کند.

شباهت‌های طرح پانزی و هرمی

• هر دو با دادن وعده سودهای نجومی به کاربران، جیب قربانیان را خالی می‌کنند.
• هر دو برای بقا و ادامه دادن، نیازمند این هستند که اعضای جدید جذب کنند.

تفاوت‌های طرح پانزی و هرمی

• طرح پانزی مدعی است که پول‌ها را در بازار سرمایه‌گذاری می‌کند امّا در طرح هرمی با یک‌سری محصول یا خدمات طرف هستیم.
• طرح پانزی می‌تواند شبکه‌ای نباشد امّا طرح هرمی شبکه‌ای است، به این صورت که اعضای قدیمی، اعضای جدیدتری را دعوت می‌کنند.
• طرح پانزی کاملاً کلاهبرداری است و قانون نیز با آن برخورد می‌کند ولی طرح هرمی با اینکه از اساس مشکل دارد، می‌تواند قانونی نیز باشد و مجوز بگیرد.

طرح‌های پانزی و هرمی در ارزهای دیجیتال

ارزهای دیجیتال ویژگی‌های خاصی دارند که کار را برای کلاهبرداران پانزی و هرمی تا مقدار زیادی راحت کرده‌اند و این روزها بیشتر طرح‌های پانزی با استفاده از این ارزها راه‌اندازی شده‌اند.

رهگیری تراکنش‌های ارز دیجیتال بسیار مشکل‌تر از روش‌های سنتی مانند بانک است. نبود نیاز به ساختن حساب بانکی برای ارسال یا دریافت سرمایه‌ها و به جا ماندن کمترین رد از کلاهبردار از مهم‌ترین دلایل استفاده از ارزهای دیجیتال در این طرح‌ها است. همین‌طور تراکنش‌های ارز دیجیتال محدود به یک کشور خاص نمی‌شود و از تمامنقاط مختلف دنیا می‌توان سرمایه جذب کرد.

بر اساس همین دلایل، ارزهای دیجیتال شیوه خوبی برای طرح‌های پانزی به شمار می‌آیند و جذب سرمایه و پرداخت سودها، امری بسیار راحت‌تر از روش‌های سنتی است.

بیت‌کانکت – بزرگترین پانزی تاریخ ارزهای دیجیتال

بیت کانکت (Bitconnect) یک پلتفرم سرمایه‌گذاری و وام‌دهی ارزهای دیجیتالی بود که در سال ۲۰۱۷ به شدت مطرح شده بود. ارز دیجیتال آن یعنی BCC با قیمت بیش از ۵۰۰ دلار در رده‌های بالای بازار جای گرفته بود و صرافی‌های بسیار معتبری نیز از آن پشتیبانی می‌کردند.

در ژانویه ۲۰۱۸، پس از بررسی نهادهای تنظیم کننده بر فعالیت‌های این سازمان و مشخص شدن کلاهبرداری پانزی، بیت کانکت از هم فروپاشید. پس از خبر فروپاشی توکن BCC نیز بیش از ۹۰ درصد ارزش خود را در کمتر از چند ساعت از دست داد. در همان ماه ارزش این ارز دیجیتال از ۴۰۰ دلار به چیزی حدود ۷ دلار کاهش یافت و اکنون با قیمت صفر، یک ارز دیجیتال مرده به شمار می‌آید.

استخراج یا ماینینگ ابری (Cloud mining)

بخش بسیار بزرگی از کلاهبرداری‌های پانزی در حوزه ارزهای دیجیتال به وب‌سایت‌های استخراج ابری اختصاص دارند که مدعی هستند با پول سرمایه‌گذاران اقدام به استخراج ارزهای دیجیتال می‌کنند. اغلب این سایت‌ها از روش پانزی استفاده کرده و از سود سرمایه‌گذاران جدید به سرمایه‌گذاران قدیمی خودشان سود پرداخت می‌کنند. سودهای نجومی و تضمینی بدون در نظر گرفتن ریسک‌های استخراج، عدم شفافیت در نحوه کار، عدم وجود آدرس یا شماره تلفن معتبر و … از نشانه‌های طرح‌های پانزی ماینینگ ابری هستند.

ماینینگ ابری امکان‌پذیر است امّا یک سایت معتبر در ماینینگ ابری، فقط قدرت هش می‌فروشد نه این‌که مدعی باشد سود نجومی تضمینی با نرخ ثابت و منظم به کاربران خواهد داد.

فروش توکن‌های بی‌ارزش

این روش به خودی خود پانزی یا هرمی محسوب نمی‌شود ولی مکملی برای طرح‌های کلاهبرداری پانزی و هرمی به شمار می‌رود. روش کار این طرح‌ها به این صورت است که در ابتدا پول زیادی در قالب بیت کوین یا ارزهای دیجیتال معتبر دیگر از مردم دریافت می‌کنند تا سودهایی تضمینی به آن‌ها پرداخت کنند. امّا در نهایت، این سود را با ارز دیجیتالی که خودشان ساخته‌اند و هیچ ارزشی ندارد، می‌پردازند و این امیدواری را هم به مردم می‌دهند که قیمت این ارز دیجیتال در آینده افزایش خواهد یافت.

استخراج ارز دیجیتال در ربات‌های تلگرامی

ربات‌های تلگرامی نیز از دیگر طرح‌های کلاهبرداری هستند که از هیچ برای سازندگان خود پول سازی می‌کنند. وعده و نحوه کار این ربات‌ها نیز معمولاً به شرح زیر است:

کاربر در ربات عضو شده و مقداری الماس مختص به خود ربات را برای شروع کار هدیه می‌گیرد. با آن الماس‌ها می‌توان دستگاه‌های استخراج مجازی در ربات خریداری کرد تا اقدام به استخراج بیت کوین کنند. برای بدست آوردن الماس‌های بیشتر شما چند راه دارید که از مهترین آن‌ها این دو هستند:

• با استفاده از لینک عضوگیری، دوستان خود را دعوت کنید و الماس هدیه بگیرید
• با استفاده از بیت کوین، الماس بیشتری برای خود بخرید

جالب اینجاست که در این ربات‌های تلگرامی هیچ‌گونه استخراجی صورت نمی‌پذیرد و تنها کاربران را برای خرید بیشتر الماس مجاب به پرداخت بها توسط بیت کوین یا دیگر ارزهای دیجیتال می‌کند. کاربرانی هم که روش عضو‌گیری را انتخاب می‌کنند در نهایت برای برداشت مبالغ استخراج شده پیامی را مبنی بر اینکه زیر مجموعه شما حتما باید با بیت کوین الماس خریده باشند، دریافت خواهند کرد. به این ترتیب برای دریافت سودها حتماً باید زیر مجموعه شما خریدی را انجام دهد. این یک طرح پانزی بسیار پیشرفته است.

سرمایه‌گذاری در املاک، خودرو، بورس خارجی، انرژی و …

نوع دیگری از طرح‌های پانزی در ارزهای دیجیتال که بسیار متداول هسند، وب‌سایت‌هایی هستند که ادعا دارند پول سرمایه‌گذاران را در بازارهای خارجی املاک، خودرو، بورس، انرژی و یا هر چیز دیگری سرمایه‌گذاری می‌کنند. برخی از این سایت‌ها حتی سندهای مالکیت جعلی نیز برای کاربر صادر می‌کنند که مثلاً برای یک نفر ده متر از یک خانه در نیویورک را خریداری کرده است.

شناسایی این‌‌گونه وب‌سایت‌ها با روش‌هایی که در بالا بیان کردیم کار بسیار راحتی است.

جمع‌بندی

طرح‌ پانزی یک روش برای کلاهبرداری است که با وعده دادن سودهای تضمینی و نجومی، از قربانیان خود سرمایه جذب می‌کند. برای جلب اعتماد بیشتر، کلاهبرداران در ماه‌های اول سود تضمینی را نیز به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌کنند. این کار با استفاده از پول سرمایه‌گذاران جدید انجام می‌شود. درنهایت و پس از مدتی که پول زیادی جذب شد و دیگر سرمایه‌گذار جدیدی وارد سیستم نشد، کلاهبرداران نیز دیگر سودی پرداخت نمی‌کنند و متواری خواهند شد.

تشخیص طرح‌های پانزی اصلاً کار سختی نیست. مهم‌ترین شاخصه مشترک تمام این طرح‌ها سودهای نجومی تضمینی و ناشناس بودن طراحان است. به دلیل ماهیت ارزهای دیجیتال در حریم خصوصی تراکنش‌ها و عدم تحریم‌پذیری، این روزها شاهد افزایش فعالیت طرح‌های پانزی در حوزه ارزهای دیجیتالی هستیم که تا زمان قانون‌گذاری، سرمایه‌گذاران خودشان مسئولیت اصلی را بر عهده دارند.

اگر تجربه‌ای در خصوص طرح‌های پانزی دارید، لطفا در بخش نظرات این پست با ما به اشتراک بگذارید.